Danas se navršava 80 godina od oslobođenja Beograda u Drugom svetskom ratu

Glavni grad Jugoslavije snage sovjetske armije uz pomoć snaga NOVJ oslobodile su tokom Beogradske operacije, a nakon višednevnih teških borbi i uz brojne žrtve.

Beogradska operacija bila je jedna od ključnih, ako ne i najvažnija vojna akcija na prostoru okupirane Jugoslavije u Drugom svetskom ratu. Zauzimanjem Beograda od strane Crvene armije, odnosno snaga Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, zapravo je rešeno ključno pitanje potonje sudbine Jugoslavije i ko će o njoj dalje odlučivati.

Sudbina Vlade Kraljevine Jugoslavije u Londonu, odnosno Krune, bila je tada zapečaćena. Sovjetska vojska se tad još uvek zvala Crvena armija. Izvorno, Radničko seljačka Crvena armija. Taj naziv je zadržan do februara 1946. kada je preimenovana i formalno pravno u Sovjetska armija.

Ulazak sovjetske Crvene armije u Jugoslaviju Josip Broz Tito dogovorio je prethodno prilikom susreta sa Staljinom u Moskvi septembra 1944. Beograd je pod nemačkom okupacijom u Drugom svetskom ratu bio počev od aprila 1941. godine. Nemačka komanda insistirala je da se Beograd pretvori u tvrđavu, te da ga treba braniti svim raspoloživim snagama.

Grad je imao strateški značaj. Bio je takođe važan zbog izvlačenja nemačkih trupa sa juga, od pravca Soluna. Beograd je u Drugom svetskom ratu stradao, i velikim delom je razoren, počev od 6. aprila 1941. kada su ga teško bombradovali Nemci. Bio je potom žrtva brutalne okupacije, posebno pošto je započeo ustanak.

Saveznička bombardovanja koja su trajala do uoči oslobođenja bila su još razornija od nemačkih, što je posebno teško doživljeno među građanima Beograda. Saveznička vazduhoplovstva su tokom 1944. godine bombardovala Beograd tokom aprila, maja, juna, jula, septembra 1944. Ukupno u 11 navrata.

Najrazornije je verovatno bilo bombardovanje na pravoslavni Uskrs 16. i 17. aprila 1944. godine.

Oslobađenje Beograda oktobra 1944. započelo je takođe teškim dejstvima sovjetske artiljerije na grad. Operacija oslobađanja Beograda počela je 12. i trajala do 20. oktobra 1944. godine. Oslobodiocima, sovjetskom Crvenom armijom, tokom Beogradske operacije zapovedao je general Vladimir Ždanov (1902 - 1964). Snagama Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) tokom oslobođenja Beograda komandovao je general Peko Dapčević (1913 - 1999).

Jedinice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije dospele su do oboda grada, odnosno do Žarkova i Čukarice, do 14. oktobra. Tokom noći 13. na 14. oktobra zauzeta je Avala. Na tom potezu oni se povezuju sa Sovjetima. Tokom poslepodneva 14. oktobra usledio je zajednički napad na Beograd Crvene armije i snaga NOVJ, iz četiri pravaca, odnosno kolone. Nemačke trupe, u skladu sa nalozima njihove komande, pružale su žilav, odlučan otpor. Iz pravca Čukarice put Savskog pristaništa bio je jedan pravac nastupanja oslobodilaca.

Tokom prvog dana i noći zaposednuta je Banjica, Dedinje, Topčider. Oslobođena je takođe Dunav stanica. Pojedine jedinice NOVJ i Crvene armije dospele su do Slavije i Mostara, odnosno prostora današnje petlje.

Prodor druge kolone bio je od Topčidera na uži centar, ka ulici Kralja Milana. Žestoke borbe vođene su na protezu ulica Miloša Velikog i Nemanjine, gde su se nemačke trupe odlučno branile. Postojao je takođe pravac nadiranja od Banjice preko Dedinja prema Krunskoj ulici.

Četvrta kolona kretala se niz Bulevar kralja Aleksandra put Dušanove ulice na Dorćolu. Oslobodioci do zdanja Narodnog pozorišta dopiru u popodnevnim satima 16. oktobra. Ta zgrada konačna je zauzeta narednog dana.

Posebno oštre borbe vođene su oko obezbeđenja mosta preko Save, železničkog, najviše zbog veze sa Zemunom odnosno verovatnog povlačenja preko Save, što je nadalje značilo novo utvrđivanje na potezu koji će postati poznat kao Sremski front, koji je tada već utvrđivan.

Žestoke borbe su otuda isto tako vođenje u rejonu padine od Terazija, ispod hotela Moskva na niže prema Savi. Isto važi i za prostor oko Šećerane na Čukarici, takođe najverovatnije zbog prilaza reci.

Artiljerijsku podršku nemačke trupe su imale sa Bežanije, iz Srema, kao i sa Ade Ciganlije. Do 18. oktobra Nemci su pokušavali kontranapade, smenjivane su inicijatove jedne i druge strane.

Simboličku pobedu oslobodioci su objavili postavljanjem zastave nove Jugoslavije, 19. oktobra predveče, na vrh oblakodera "Albanija" na Terazijama u najužem središtu grada. Bila je to najviša zgrada ondašnjeg Beograda. Zastavu je inače postavio partizan Miladin Petrović.

Tada je zauzeta i glavna Železnička stanica u dnu Nemanjine, kao i hotel "Moskva" na Terazijama. Nemačke jedinice konačno su se povukle preko Save tokom noći 19/20. oktobra. Nemci su pritom žestoko branili prelaze preko Save, most, a takođe iz strateških razloga tvrđavu, Kalemegdan.

Savski most je prethodno miniran s namerom da bude podignut u vazduh nakon što nemačke snage pređu u Srem. Iste noći, negde pred zoru oslobođen je Kalemegdan, čiji je gornji grad prethodno uvek bio isključivo vojna zona, nepristupačna civilima. Savski most oslobodioci su zauzeli ujutro 20. oktobra.

Planirano podizanje mosta u vazduh nije se dogodilo pošto su na vreme presečni kablovi za detonaciju. Spasavanje mosta pripisivano je učitelju Miladinu Zariću.

Prema drugoj verziji zasluga pripada zemuncima Nikoli Milovančevu i Krsti Vučiću.

Prema trećoj verziji eksploziv na mostu su demontirali pripadnici Dunavske flotile Crvene armije, za šta je odlikovan kapetan Grigorij Orhipenko.

Zemun je oslobođen već 22. oktobra. Uslediće ranije pripremljeno utvrđivanje nemačkih trupa u Sremu na potezu koji će postati poznat kao Sremski front, čiji će konačni oblik uglavnom podrazumevati liniju razdvajanja srpske i hrvatske etničke većine.

Zna se takođe da je u Beogradu ostalo nešto prikrivenih pripadnika nemačkih posebnih jedinica, s ciljem diverzantskih dejstva u pozadini. Te grupe su ubrzo razbijene.

Tokom oslobađanja Beograda poginulo je, koliko se zna, 2.944 pripadnika Narodno oslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) i 961 borac Crvene armije.

Josip Broz Tito u Beograd je došao iz Vršca, gde se nalazio tokom Beogradske operacije, pošto su sve vojne operacije okončane.

Spomen groblje oslobodiocima Beograda, nasuprot Novog groblja, otvoreno je 20. oktobra 1954. o desetogodišnjici oslobođenja grada.