Bio jednom jedan car. Kakav car? Lažni car.

Kažu knjige, o poreklu tog prevaranta nema pouzdanih istorijskih podataka, ali je njegova prevara zaista spektakularna i, kao takva, bila je inspiracija velikom Njegošu za delo „Lažni car Šćepan Mali“:

„Šćepan Mali bio je laža i skitnica, ali je znamenitu epohu u Crnoj Gori i u okolini učinio imenujući se ruskijem carem. Njegov život još niko opisao nije, jerbo se samo u predanijama glavna stvar sadržavao, a druge se sitnarije s dugijem vremenom gube. Dokumenata slabo se kod nas nalazi, jerbo po nedostatku hartije često puta i listovi svetijeh knjiga za fišeke su se upotrebljavali; stoga se i o Šćepanu na Cetinju nije našlo ništa do ovi listić od igumna Mrkojevića, kojega ovdje fac-simile postavljam."
Elem, ko je bio Šćepan i kako je, zaboga, uspeo da sedne na crnogorski presto?

Veruje se da je Šćepan bio iz Dalmacije odakle je došao u Crnu Goru 1766. godine. Bio je travar i smatrali su ga narodnim lekarom. Međutim, vrlo brzo za njim je krenula vest da je zapravo on ruski car Petar III koji je izmakao svojoj supruzi Katarini Velikoj i zbrisao od sigurne smrti u sigurnu Crnu Goru.

Car Petar III bio je svrgnut i ubijen 1762. u dvorskoj zaveri kojoj je kumovala njegova supruga carica Katarina II. U to vreme i donski kozak Pugačov, koji je podigao bunu 1773., takođe se proglasio Petrom III. Ipak, Crnogorci su imali slike po svojim crkvama imanastirima s likom ubijenog ruskoga cara, a Šćepan mu je bio izuzetno sličan.

U to doba Crnom Gorom vlada ostareli vladika Sava Petrović Njegoš (1735—1781.) koji vodi miroljubivu politiku, oslanjajući se na diplomatiju u odbrani (privremeni savezi sa raznim velikim silama, koristeći njihove međusobne sukobe) i na sveštenstvo u unutrašnjoj politici. Nakon smrti njegovog savladara Vasilija Petrovića Njegoša (1750—1766.) koji je vodio znatno ratoborniju politiku i oslanjao se na plemenske starešine, Šćepan preuzima stvarnu vlast u zemlji. Na svenarodnom zboru na Cetinju 17. oktobra 1767. godine biva izabran za gospodara naroda i države i proglašen za „cara“. Za kratko vreme je razdvojio svetovnu od crkvene vlasti, što predstavlja prekid u vladavini dinastičke kuće Petrović - Njegoš.

Za vreme njegove vladavine, septembra 1768. godine odigrala ce bitka u Ostruškom klancu. Turci su uspeli da nateraju Crnogorce na bežaniju ali nisu uspeli da zauzmu Cetinje niti da uhvate Šćepana. Iste godine Crnogorci su se oglušili o zahtev Rusije da joj se pridruže u ratu protiv Turske, zbog ruskog neprijateljstva prema Šćepanu.

Prema istraživanjima istoričara dr Rastislava Petrovića, zagonetni crnogorski samozvanac Šćepan Mali — bio je, zapravo, Jovan Balević, pravnik, oficir, pisac (Pelev Brijeg, Bratonožići, 1728 — man. Sv. Nikola, Brčeli, Crmnica, 1773).
Kao dečak pao je u tursko ropstvo. Otkupio ga je sarajevski mitropolit i školovao u Sarajevu. Iz Sarajeva prešao je u Temišvar i 1745. kao pitomac tamošnjeg prezvitera Pantelejmona Stratimirovića otišao na studije u Hale i završio pravni fakultet (1750). U Haleu je 1752. štampao svoju akademsku disertaciju iz oblasti kanonskih prava i istorije crkve. To je bila prva filozofska disertacija kod Srba.

Kao svršeni pravnik došao je u Karlovce i postao gradski sindik, potom ađutant graničarskog kapetana Gavrila Novakovića u Banatu pa ponovo, oko dve godine, karlovački sindik. Tada je stupio u vezu sa Rusima i pravio lažne pasoše za Srbe koji su, i pored zabrane, odlazili u Rusiju. Kada je to postalo opasno, otišao je u Beč ruskom poslaniku Hermanu Karlu Kajzerlingu koji ga je kao učenog čoveka i znalca latinskog i nemačkog (a navodno i ruskog, grčkog, vlaškog i jevrejskog jezika), kao i poznavaoca prava, filozofije, matematike, geologije, geodezije i astronomije, toplo preporučio carici Jelisaveti Petrovnoj.

Primljen je u rusku službu 1757. kao kapetan husarskog puka u Beloj Slobodi, ali se uskoro vratio u Karlovce da bi prodao imovinu i da bi porodicu preveo u Rusiju, što je i ostvario početkom 1759. Posle raspuštanja svog husarskog puka prešao je na službu u Sumski, a potom u Harkovski husarski puk, gde je stigao do čina sekund-majora kojim je završio vojničku karijeru.

Pojavio se u javnosti 1766. godine, kada se proneo glas da je on, zapravo, car Petar III.

Kao car Šćepan Mali učvrstio je centralnu vlast, suzbijajući plemensku neslogu. Radio je na modernizaciji zemlje i stvaranju uslova za centralizaciju vlasti. Uspeo je da suzbije zavade među crnogorskim plemenima i strogim kaznama da potisne krvnu osvetu. Godine 1771. formira prvi stalni sud, sastavljen od 12 plemenskih starešina. Formira prvi stalni oružani odred (telesnu stražu). Započeo je izgradnju puteva i popis stanovništva i imovine. Uvodi porez (u naturi) i radi toga sprovodi prvi popis u Crnoj Gori avgusta 1773. godine.

Jačanje centralne vlasti u Crnoj Gori bilo je protivno interesu svih velikih sila: Austrije, Rusije, Turske i Mletačke republike. Godine 1773. ubio ga je jedan njegov sluga, po nalogu skadarskog paše Bušatlije.

Njegove reforme, iako suzbijene nakon njegove smrti, bile su osnova na kojoj je dalje gradio vladika Petar I Petrović (1781—1830). On je učvrstio centralnu vlast i uspješnim ratovanjem uzdigao Crnu Goru u značajnu regionalnu silu.

Neostvareni san lažnog cara je bio širi nacionalni pokret Srba na oslobođenje i ujedinjenje obnovom srpskog carstva na čijem bi čelu on bio.

Dana šestog januara 1769. godine grof de Katane piše o Šćepanu Malom:

„On je veoma znao da tom narodu više odgovara sloboda nego potčinjenost. Osim toga, kada se otpor mogao pružati bilo kome sa odvažnim, ponosnim i tvrdoglavim duhom, uvek željnim da oživi staru srpsku Carevinu?“

Italijanska monografija o Šćepanu Malom iz 18. veka:

„Pod upravom njegovom ili nekog drugog vojnog starešine mogla bi da posluži njegova moćna vojska pravoslavnih Srba, podržana od strane venecijanske vojske u odlučnom ratu protiv Turaka, pošto je bilo neizvodljivo da se njegova vojska spoji sa ruskom jer bi im Turci preprečili put.“

Narodna tradicija i arhivski materijal o Šćepanu Malom poslužili su vladici i pesniku Petru II Petroviću Njegošu kao podloga za pesničko delo Lažni car Šćepan Mali.

O Šćepanu Malom su u doba Jugoslavije snimljena dva filma: „Lažni car“ 1955. godine, koji predstavlja prvo ostvarenje crnogorska kinematografije i godine 1979. mnogo poznatiji „Čovek koga treba ubiti ili Legenda o lažnom caru Šćepanu Malom“ u režiji Veljka Bulajića, koji je kombinirao istoriju sa elementima fantastike.