U mirnoj beogradskoj ulici, u najužem jezgru grada, u blizini raskršća ulica Dobračine i Gospodar Jevremove, nalazi se spomenik „Čukur česma“ delo skulptora Simeona Roksandića[, podignut 1931. godine. Na tom mestu nalazila se stara Čukur česma, koja je do 1892. godine, kada je u Beograd uveden vodovod, snabdevala stanovnike tog kraja vodom.

Čukur je turska reč i znači rupa koja je bila ozidana duboko u zemlji pa je nosila naziv i „točak u rupi“ i „duboka česma“.

Pored toga što danas ovaj spomenik čuva uspomenu na jednu od najstarijih česama, svojim skulptorskim rešenjem simbolično čuva sećanje na „događaj kod Čukur česme“, koji se pretvorio u legendu, jednu od malobrojnih koje postoje o Beogradu.

Jednog uobičajenog letnjeg dana u Beogradu, 15. juna, izvesni majstor je poslao svog šegrta Savu po vodu. U poslepodnevnim satima, kada je vrućina natapala znojem čela svih poštenih radnika tadašnjeg Beograda, Sava Petković je došao na Čukur česmu da napuni krčag.

Šta se zapravo desilo tog kobnog 15. juna 1862. godine, do danas nije u potpunosti rasvetljeno. Postoji više verzija o ličnostima i uzrocima događaja, ali je samo ishod pouzdan i potkrepljen dokumentima.

Posledica tog događaja, i mnogih drugih koji su usledili posle, dovela je do prekretnice u istoriji Beograda i, mnogo više, Srbije.

Bio je to koban trenutak za dečaka Savu Petkovića, zatim za Simu Nešića, Ivka Prokića i mnogih srpskih vojnika, a kasnije i velika briga visokih diplomatskih krugova vodećih evropskih država. To sparno junsko popodne na izvor je dovelo malog Savu šegrta, turske nizame (vojnike) i mnoge druge da utole žeđ. Jedan turski vojnik ote Savi testiju iz ruku i on poče da se brani, što je veoma naljutilo Turčina pa ga on ubi bajonetom, po jednoj verziji, po drugoj ga udari testijom u glavu i Sava pade okrvavljen pored česme.

Ubrzo nailazi srpski policajac, ubija turskog nizama ili, po drugačijoj verziji, nailazi srpska patrola i zarobljava tri turska nizama. Potom je naišla i turska patrola te je došlo do oštrog verbalnog obračuna.

Celu situaciju trebalo je da razreši Sima Nešić, koji se bavio tumačenjem zakona. Kada je Nešić poveo turske vojnike u policiju, jedan od njih je pokušao da pobegne i, uz oružanu podršku drugih turskih vojnika koji su se zadesili u blizini, ubija Simu Nešića, a uz njega i žandarma Đorđa Nišliju, dok je nekoliko žandarma ranjeno.

To je bio povod za veliku tuču između Srba i Turaka, gde su Srbi opkolili Turke. Međutim, zapovednik srpske straže Ivko Prokić je oslobodio Turke i, da bi izbegao veće posledice, lično je ispratio turskog oficira do kapije tvrđave i tu se prijateljski s njim pozdravio, ali sledećeg trenutka Ivka je pogodio metak kao i njegove pratioce.

Vest o događaju prostrujala je Beogradom, na sve strane čuli su se pucnji i borba na ulicama je počela da se rasplamsava.

Jedan događaj podstakao je niz novih i odlučujućih. Tada su Srbi zauzeli Varoš kapiju i Sava kapiju, a vest je stigla i do ostalih gradova u Srbiji. Knez Mihailo je, iz Šapca gde se tih dana nalazio, poslao ultimatum Turcima da do osam časova uveče napuste varoš.

Sledeći dan 16. jun protekao je u miru, već naredni 17. bio je sudbonosan za Beograd, počelo je bombardovanje Beograda iz 56 tvrđavskih topova. Poginulo je oko 50 građana i vojnika, izgorelo 20, a uništeno oko 357 kuća. Srpsko stanovništvo je podiglo barikade za odbranu.

Tokom jula 1862. godine, u Kanlidži pored Carigrada započeti su pregovori o nezavisnosti Srbije, na kojima su učestvovali Francuska, Engleska, Rusija i Austrija. Tada je doneta odluka da se tursko stanovništvo iseli iz Srbije. U narednih godinu dana iseljeno je više od osam hiljada Turaka.

Ispisivala se nova stranica srpske istorije. Nakon dugih diplomatskih pregovora i borbe, Turci su pristali da predaju gradove na „čuvanje knezu Mihailu“, prvo Beograd pa Fetislam (Kladovo), Smederevo i Šabac, a zatim i mnoge druge.

Godine 1867. knez Mihailo je dobio ključeve Beogradske tvrđave, a svečanost je održana 6. aprila na Kalemegdanu.

Dugo se nakon tog velikog istorijskog događaja pričalo i prepričavalo šta se zapravo na Čukur česmi dogodilo juna 1862. godine. Da li je stvarno ubijen dečak Savo Petković ili samo ranjen? Da li je sukob kod Čukur česme zaista bio povod bombardovanju Beograda i njegovom kasnije oslobođenju? Da li je povod za sukob bilo ubistvo terdžomana Sime Nešića, koji je naredio da se ranjenom dečaku previju rane i odvede kući kao i ubistvo nekoliko žandara?

I čuveno pitanje stranih konzula: Ko je pravi izazivač na Čukur česmi – Srbi ili Turci?

Konzuli stranih sila, osim austrijskog, složili su se da Srbi nisu dali povoda za bombardovanje.

Da bi ceo događaj bio rasvetljen, Karlo Perolo, čuveni gostioničar kod „Hajduk Veljka, prijavio se kao svedok i očevidac događaja kod Čukur česme. Pored njega, i Nikola Hristić, ministar unutrašnjih dela, očevidac i islednik događaja kod Čukur česme i bombardovanja Beograda, kao i mnogi drugi ali nedovoljno poznati i provereni svedoci.

Pored sličnosti iskaza, postoje i brojna odstupanja što je dovelo do kasnije mistifikacije događaja. U svakom slučaju, događaj kod Čukur česme vezuje se za jedan od najvažnijih događaja u istoriji Beograda.

Kasnije varijacije pisaca o ovom događaju stvorile su brojne romantizovane legende o pogibiji srpskog dečaka Save i njegovih savremenika.

Jedan od ondašnjih Beograđana zaslužan za obeležavanje mesta kako bi se sačuvao od zaborava događaj na Čukur česmi bio je poznati duvandžija Vanđel Toma. Testamentom je zaveštao određenu sumu novca za podizanje spomenika. Projekat za skulpturu od bronze na mermernom postamentu uradio je Simeon Roksandić, jedan od najpoznatijih skulptora realističkog pravca u srpskoj umetnosti. Na spomeniku su uklesane ove reči:

„U SPOMEN DOGAĐAJA OD 26 MAJA 1862 GODINE NA ČUKUR ČESMI PODIŽE OVAJ SPOMENIK ZADUŽBINA VANĐELA TOME 1931. GOD.“

Izvor: Vikipedija, Presstiž

Ovo je arhivirana verzija originalne stranice. Izvinjavamo se ukoliko, usled tehničkih ograničenja, stranica i njen sadržaj ne odgovaraju originalnoj verziji.